Teozofia (ge. theos- bóg, sophia- mądrość) nurt światopoglądowo- kultyczny o charakterze mistycznym lub okultystycznym, głoszący możliwość poznania tajemnic świata boskiego (np. ubóstwionego kosmosu) poprzez szczególne doświadczenie oświecenia, które uzyskują wybrani ludzie przez ezoteryczną inicjację, dążąc do osiągnięcia coraz wyższego stopnia poznania (ezoteryzm). Dokonuje się to często z pomocą rozmaitych technik duchowych (np. mediumicznych), parapsychologicznych, psychosomatycznych, rytuałów magicznych czy inwokacji spirytystycznych ( P.G Gramaglia, Esoterismo, magia e cristianesimo, Casale Monferrato 1991 s 113-124).

Teozofia w Europie w każdej postaci inspiruje się gnozą żydowską (kabała) lub chrześcijańską (gnostycyzm, hermetyzm), a także religiami Wschodu, zwłaszcza hinduizmem i buddyzmem, często w formie zniekształconej. Dotyczy to szczególnie teozofii w węższym sensie, czyli Towarzystwa Teozoficznego, które było neognostyckim ruchem zrodzonym w XIX w., założonym przez spirytystyczne medium Helenę Bławatską, prawnika Williama Quana Judgea oraz pułkownika w stanie spoczynku Henryego Steela Olcotta- wieloletniego towarzysza życia Bławatskiej. Ruch teozoficzny z połączenia rozmaitych odkryć w trakcie doświadczeń spirytystycznych oraz teorii ezoteryczno-okultystycznych, filozoficznych i religijnych (często w opozycji do judaizmu i chrześcijaństwa). Do jego twórców i głównych przedstawicieli należą także: A Besant, A. Bailey, Ch. W. Leadbeater, F. Hartmann, R. Steiner, który stworzył potem, nieco inną (w opozycji do teozofii) teorię, choć w istocie pokrewną, tj antropozofię (V. Besterman Bibliography of Annie Beasant, London 1924).

Założyciele Towarzystwa Teozoficznego określili sens jego istnienia poprzez 3 główne cele :

1 tworzyć zalążek braterstwa wszystkich ludzi bez względu na różnice rasy, wyznania, pochodzenia społecznego czy koloru skóry ( odrzucając chrześcijaństwo jako sekciarskie i nietolerancyjne)
2 rozwijać porównawcze studium religii, filozofii i nauki, aby dotrzeć do tradycji pierwotnej
3 badać nieznane dotąd prawa natury i ukryte moce człowieka.

Te zasady-dogmaty są również cechą ideologii masonerii oraz założeń programowych ruchu New Age czy ważnej dla tego ruchu ideologii UFO (cywilizacje pozaziemskie), zwłaszcza w wydaniu E. von Danikena.
Wpływy teozofii (nazwanej pseudoreligią przez znawcę ezoteryzmu R. Guenona) widać ponadto w psychologii transpersonalnej zaliczanej także do New Age, w jego elitarnej i naukowej wersji K. Wilber (najbardziej znany przedstawiciel tego nurtu) nie tylko praktykował buddyzm, ale znajdował się też pod silnym wpływem teozofii Krishnamurtiego i publikował w pismach teozoficznych ruchu zainicjowanego przez Bławatską. ( Ch. T.Tart. Transpersonale Psychologie, Olten 1978).

Według F. Vissera metafizyka teozoficzna jest niezwykle wszechstronna i wykazuje wielką zbieżoność z ideami prezentowanymi przez Wilbera. Wcześniej jednak. Bławatska miała wpływ na towarzystwa pangermańskie w Niemczech i na ideologię nazizmu. A. Hitler uważał, podobnie jak Bławatska, że Aryjczycy stopniowo oddzielą się od pozostałych ras i przekształcą się w nowy doskonały gatunek ludzi ( współcześnie koncepcję tę rozwijają ideolodzy tzw. magii Zachodu [ N. Goodrick-Clark- Okultystyczne źródła nazizmu, Warszawa 2001 s 44-46,80]).
Wiele podstawowych i współcześnie popularnych pojęć, takich jak joga, karma, aura, reinkarnacja, plan astralny czy podróże astralne (eksterioryzacja), channeling, idee zaginionych kontynentów ( Atlantyda, Lemuria) czy ukrytych mistrzów (zniekształcona terminologia hinduistyczno- buddyjska), zostało trwale zaprogramowanych w myśleniu człowieka Zachodu właśnie za sprawą propagandowych akcji Towarzystwa Teozoficznego, co powinno być ważną informacją, dla wielu zwolenników ekumenizmu czy dialogu religijnego ( zwłaszcza z religiami Wschodu), które myli się z synkretyzmem ( Helena Petrovna Blavatska, Raja Yoga o occultismo, Rooma 1981).

Towarzystwo Teozoficzne w licznych filiach i odłamach działa co najmniej w 60 krajach świata, głównie w USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech. Skupia kilkadziesiąt tysięcy członków ( z teozofią związany był m.in. J. Korczak). Ostatnio ruch ten odradza się także w Polsce ( historia polskiej sekcji teozoficznego stowarzyszenia sięga początków XX w.) o czym świadczą coraz liczniej pojawiające się publikacje teozoficzne.


Kosmocentryczny i ezoteryczny charakter teozofii

Zdaniem wielu badaczy teozofia i mistyka zasadniczo się różnią, ponieważ oświecenie i zjednoczenie z bóstwem (unio mystica) stanowią dla nich rzekomą wspólną podstawę. Jeśli jednak mistyka to teocentryczna otwartość na Boga transcendentnego, większość koncepcji teozoficznych będzie- z racji swojego kosmocentrycznego immanentyzmu- jakby przeciwieństwem tak pojętej mistyki, zwłaszcza jeśli dotyczy ona jednocześnie Boga osobowego.
Teozofia chrześcijańska, którą czasem trudno sklasyfikować (mimo tego, iż Chrystusa nazywa się tu źródłem mądrości) obejmuje 2 nurty tradycji: do nurtu zachodniego należą: J. Bohme, E. Swedenborg, W. Weigel, M. Hahn i F.K. Oetinger;
Do wschodniego : W. Sołowjow, S.N. Bułgakow, N.A. Bierdiajew. Ci filozofowie rosyjscy przeciwstawiali się okultyzmowi Bławatskiej, a także Steinerowi, który w roku 1902 wstąpił do Towarzystwa Teozoficznego i objął stanowisko sekretarza generalnego jego niemieckiej sekcji ( z prawem głoszenia własnych poglądów) oraz rozpoczął wydawanie czasopisma Lucifer (później Lucifer-Gnosis). W rezultacie sporu z kierownictwem Towarzystwa Teozoficznego na tle tzw. afery Krisznamuritiego (A. Beasant i CH. W. Leadbeater ogłosili go drugim wcieleniem Chrystusa, ale on skłóciwszy ich ze sobą, odrzucił wkrótce idee teozoficzne), Steiner opuścił szeregi Towarzystwa Teozoficznego i w 1913 roku założył Towarzystwo Antropozoficzne.
Bławatska, powołując się na misję powierzoną jej przez ukrytą w Himalajach hierarchię mędrców rządzących światem (tzw. mahatmów), głosiła istnienie bezosobowego bóstwa, wiecznych cyklów natury, prawa karmy i reinkarnacji, możliwości uzyskiwania i rozwoju mocy paranormalnych. Owocem tego były liczne publikacje, wzorcowe dla New Age.

Istnieją więc ścisłe zależności ideologiczne między Towarzystwem Teozoficznym a New Age. Jednakże, porównując ogólne cechy ruchu New Age z ideologią Towarzystwa Teozoficznego, francuska socjolog Françoise Champion wskazuje też na istotne różnice. New Age charakteryzuje bowiem:
1 oczekiwanie na nowe czasy związane z Erą Wodnika
2 dążenie nie tylko do doskonałości osobistej, ale i do przemiany społecznej
3 synkretyzm, który nie ogranicza się do wschodniej kultury i zachodniego ezoteryzmu, ale nawiązuje do wszystkich tradycji religijnych i ezoterycznych oraz do teorii i spekulacji z dziedzin psychologii, nauk przyrodniczych, medycyny alternatywnej, rzeczywistości paranormalnej
4 zatarcie granic między sferą religijną a niereligijną
5 tendencja demokratyczna, której towarzyszy odrzucenie lub pewne pomniejszenie autorytetu mistrzów i tworzenie bardziej elastycznych form łączności, takich jak sieci networks


New Age jako masowy nurt kulturowy zyskał realny kształt (1960-1980) w dwóch środowiskach także inspirowanych przez Towarzystwo Teozoficzne: w utopijnej wspólnocie w Findhorn (Szkocja) oraz w Instytucie Rozwoju Potencjału Ludzkiego w Esalen w Kalifornii . Sowiecko- Amerykański Instytut Esalen (The Esalen Soviet- American Institute) współpracował z sowieckimi urzędnikami nad Projektem Promocji Zdrowia. Miejsce to stało się jednym z najważniejszych centrów tzw. Ruchu Ludzkiego Potencjału i rozprzestrzeniło idee dotyczące medycyny holistycznej w świecie edukacji, polityki i ekonomii ( idea holizmu też ma korzenie w teozofii). Dokonywało się to poprzez kursy dotyczące religioznawstwa porównawczego, mitologii, mistycyzmu, medytacji, psychoterapii, techniki poszerzania świadomości czy poszukiwania odmiennych stanów świadomości. Wiele osób czy nawet grup zainspirowanych przez Esalen ugrzęzło jednak w narkotykach, okultyzmie, a nawet satanizmie.
Niektóre organizacje czy sekty, które wyłoniły się z Towarzystwa Teozoficznego połączyły ezoteryzm ze zniekształconym chrześcijaństwem, idąc szlakiem przetartym już w XVIII w. przez związanego z masonerią Emanuela Swedenborga. Należy do nich Liberalny Kościół Katolicki Ch. W. Leadbeatera i J.I. Wedgwooda, Szkoła Tajemna A. Bailey i Antropozofia R. Steinera. Do innych ruchów bezpośrednio zależnych od Towarzystwa Teozoficznego zalicza się m.in.: różokrzyżowców założonych przez M. Heindela, Church Universal and Triumphant- powstały z inicjatywy Marka i Elizabeth C. Prophet, Tara Center B. Creme, Universal Brotherhood Society- Katherine A. Tingley, IAM założony przez Guya i Ednę Ballardów, Religious Activity, Association for Research and Enlightenment E. Caycea Halcyon Community, Temple of the People. Setki innych współczesnych ruchów i organizacji w dużym stopniu zawierają w swoich założeniach echo idei teozoficznych. Prawie wszystkie stanowią część sieci New Age lub są przez nią popierane.