Dolina Noteci to nie jedno, a wiele miejsc sprzed okolic Inowrocławia aż prawie do Santoka:
Przedecz Budzyń Brdów Izbica Kujawska Sompolno Kruszwica Pakość Barcin Łabiszyn Rynarzewo Nakło nad Notecią Czarnków Szamocin Miasteczko Krajeńskie Ujście Wieleń Drezdenko.

*
Czysta woda, wspólna czysta idea, nasz wspólny czysty świat
Clean water, common pure idea, our common clean world
*

Prahistoryczne osadnictwo nad rzekami pod Inowrocławiem było generatorem rozwoju Kujaw i przyszłej Polski. Najważniejsze rzeki Kujaw to Wisła w środkowym biegu oraz Noteć w swym górnym biegu. Noteć liczy 388 km, ma swe źródła na Kujawach w jeziorze Przedecz oraz w okresowych jego dopływach ze strony wschodniej między wsiami Bogołomia i Szczecin oraz ze strony północnej, a ujście do Warty pod Santokiem. Zapisywana była historycznie, wielokrotnie w XIII wieku jako Noteś i pod tą nazwą utrzymywała się do XVIII wieku. Ponadto od XVI wieku używano także nazwę Noć, a Długosz Nothesz, po łacinie: Natissis. [1] W 1243 r. występowała też jako Notes, 1249 r. Nothes, 1270-96 r. według rękopisów z XIV-XV w. Notesz, 1312 r. Notsza, 1422 r. Nothessch, 1461 r. Nyotesch, 1565 r. Nothesz, pisana w narzędniku Nothessią, 1571 r. na Notesi.
Autor: Adam Lech Janowski © 2014 2017.

Wśród nazw niemieckich Noteci znajdują się ponadto: w 1259 r. Nezze, 1272 r. Netce, 1327 r. Netze, 1317 r. transumpt z 1428 r. Netcze, Necze, 1332 r. Necz, 1338 r. Netza, 1409-14 r. według późniejszych rękopisów Netcze, Neczce, 1251 r. falsyfikat z końca XV wieku Neza, Netza, XV wiek Netzie, na mapie pruskiej z 1861 roku Montwey, a w 1944 r. Netze.

Mapa Noteci Nocz przed 1680 kopia mapy z 1665 roku z Paryża, prezentuje m.in. rzękę Noteć oznaczoną jako Noez (Noez Fluv rzeka Noteć). Na mapie zaznaczono region CVIAVIA (Kujawy), Palat. (Palatinat) Wladislaviensis (Województwo Inowrocławskie), INFERIOR POLONIA (obejmującą wszystkie województwa wielkopolskie i małopolskie) w odróżnieniu od superior Polonia tj. Śląska. Na mapie uwzględniono m.in. jezioro Goblo Lac (Jezioro Gopło), miasta: Rodschowa (Radziejów), Krusnick (Kruszwica), Inowlocz (Inowrocław), Lukosch, Pakosch (Pakość), Labicz (Łabiszyn), Nackel (Nakło), Pyla (Piła), Vsztye (Ujście) (fot. A. L. Janowski).

Zachodnia jej odnoga Noteć Zachodnia w górnym jej biegu do jeziora Skórzęcińskiego występuje jako Montwa lub Mątwa, natomiast lewa jej odnoga płynąca przez Gopło Noteć Wschodnia jako Noć. W języku niemieckim Noteć nazywana była i jest Netze, czyli sieci. W minionych wiekach, Noteć posiadała sieć dopływów, w tym połączenie z Wisłą i które umożliwiały przemieszczanie się po nich łodziami.[2] Znacznie wcześniej, w okresie cofania się lodowca, korytem Noteci pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką płynęły wody Wisły, Biebrzy, Drwęcy, Narwi, Bugu i Niemenu. Bieg tej wielkiej rzeki kończył się w dolinie Łaby w okolicach Hamburga [3], o czym świadczy też aktualny dopływ Łaby, o nazwie Netze, niedaleko jej ujścia estuarium do Zatoki Helgolandzkiej Morza Północnego. W tym przypadku nie bez znaczenia jest siedem dokumentów, najwcześniejszy z 1243 r., najmłodszy z 1336 r., w których Dolna Warta, m.in. w okolicach Gorzowa [Wielkopolskiego] występowała pod nazwą Noteci i wpływała do Odry. W Mątwach na Noteci istniał w XIX i XX wieku port, do którego przybijały parowce, łączące logistycznie i zaopatrujące lokalne cukrownie, później barki węglarki przynajmniej do lat 70. XX wieku.

Przy wielu z cieków wodnych w powiecie inowrocławskim, w prahistorycznym kujawskim mezoregionie osadniczo-kulturowym począwszy wyróżnia się mikroregion wzdłuż arterii Zgłowiączka Bachorza Noteć, gdzie odkryto bardzo cenne znaleziska archeologiczne datowane od neolitu, brązu, w głąb epoki żelaza po podokres późnolateński i wczesnego średniowiecza w skali lokalnej, regionalnej i europejskiej. Wśród bardzo licznych znalezisk archeologicznych na terenie powiatu wyszczególnić można smierneńsko-mątewski mikroregion pradziejowego osadnictwa Wysoczyzny Kujawskiej uznawany za kluczowy w świetle studiów nad problematyką wielostronnych kontaktów społeczeństw tego regionu, począwszy od połowy V tysiąclecia p.n.e., wyjąwszy wcześniejsze penetracje terenu przez społeczności mezolityczne jedynie w strefie den dolin. Zlokalizowany tu kompleks osadniczy z okresu wpływów rzymskich, zaznaczony był na mapie żyjącego w II wieku Klaudiusza Ptolemeusza jako Askaukalis. Jego centrum znajdowało się w dolinie dolnej Smierni w Kruszy Zamkowej. Odkryto tam m.in. konstrukcję megalityczną typu korytarzowego z końca IV tysiąclecia p.n.e., sanktuaria cmentarne m.in. z I stulecia p.n.e. oraz pochówki birytualne.

Powiat Inowrocławski, a zwłaszcza Krusza Zamkowa są miejscem pradziejowych i średniowiecznych praktyk kultowych. Prahistoryczne sanktuaria i megalityczne nekropolie umiejscawiane były bardzo często nad rzekami lub strumieniami, które umożliwiały przemieszczanie się, lecz także pełniły nadrzędną rolę kultu akwatycznego.